سال هاي ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲، دوره اي پرماجرا از تاريخ كشورمان است كه نهضت ملي شدن صنعت نفت را بايد قلۀ پرافتخار آن به شمار آورد. آنچه باعث مي شود اين رويداد را يكي از افتخارات ملت ايران بدانيم، فقط ملي شدن صنعت نفت از نظر اقتصادي نيست، كه ظاهر مسئله تلقي مي شود، بلكه واقعيت بس بزرگ تر و خطيرتر نهفته در پس آن است كه همانا دستيابي ايرانيان به پيروزي ارزشمندي در مسير استعمارستيزي و نفي سلطۀ بيگانگان است.
نهضت ملي شدن صنعت نفت دو بخش داشت كه يك بخش آن شيرين بود، اما بخش ديگرش تلخ و ناگوار. در اين نهضت يك قوس صعودي و يك قوس نزولي مشاهده مي شود كه هريك عوامل و دلايل خاص خود را دارند. در اين نوشتار، بررسي قوس صعودي اين نهضت پر افتخار مدنظر است كه سرانجام در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ به بالاترين حد خود رسيد.

چگونگي مواجهه ايرانيان با واردات سيل آساي كالاهاي خارجي از جمله موضوعات قابل بررسي در تاريخ معاصر است. در گفت وگو با موسي حقاني رئيس موسسه مطالعات تاريخ معاصر و دكتر محسن سليم، حركت علما را در دفاع از استقلال اقتصادي و حمايت از توليد داخلي بررسي و تأكيد كرديم در اين راستا علماي شيعه، نهضت تحريم كالاهاي خارجي را به راه انداختند و اقداماتي نيز براي تقويت اقتصاد ملي انجام دادند.
وضعيت اقتصاد ايران در عصر قاجار
پيش از آن كه به واكنش تجار و صنعتگران ايراني نسبت به هجوم كالاهاي خارجي به ايران بپردازيم، لازم است وضعيت اقتصاد ايران را تا پيش از هجوم بي سابقه استعمارگران خارجي به بازار و منابع معدني ايران بررسي كنيم و ببينيم آيا در اين زمان توليدات داخلي پاسخ گوي نيازهاي جامعه بوده يا نه و ايران از نظر صنعتي در چه وضعيتي قرار داشته است؟ دكتر محسن سليم رئيس گروه تاريخ دانشگاه آزاد شاهرود در پاسخ به اين سوال خراسان مي گويد: «در سال هاي آغازين فرمانروايي دودمان قاجار و در آستانه ورود به سده ۱۹ ميلادي، توليدات اقتصادي داخلي، به طور عمده كفاف نيازهاي داخلي را مي داد، محصولات كشاورزي در داخل استفاده مي شد و به علت نبود زيرساخت هاي مهم در اين بخش از قبيل راه و فرآوري كالا و صادرات مكانيزه، نيازي به افزايش توليد هم احساس نمي شد. صنايع ايراني هم شامل صنايع دستي و ابتدايي بود كه كالاهايش را مردم ايران مي پسنديدند، زيرا با شيوه معيشتي و ذوق و فرهنگ آن ها سازگاري تمام داشت. در حقيقت، توليدات صنعتي مانند محصولات كشاورزي تقريبا تمام نيازمندي هاي زندگي ساده و بي آلايش اكثريت جامعه ايران را تأمين مي كرد و جز در موارد معدودي به كالاهاي غيربومي نيازي نبود.» وي مي افزايد: «صنايع ايران به طور عمده دستي بود و ابزار آلات ساده و مختصر در صنعت به كار مي رفت و نيروي اساسي مولد نيز عبارت بود از نيروي فكري هنرمندان با ذوق صنايع ظريفه و نيروي يدي كارگران كارگاه ها. به اين ترتيب، بيشتر مردم احتياجات زندگي خود را از محصولات وطني تأمين مي كردند، زيرا اصولا شيوه زندگي بيشتر مردم به گونه اي بود كه جز در مورد نفت و بعضي از مواد غذايي مانند ادويه و شكر و قند و چاي و برخي از انواع منسوجات نخي يا پشمي، همه لوازم زندگي خود را به سهولت و قيمتي مناسب از داخل كشور تأمين مي كردند. فلذا استفاده از فاستوني انگليسي و كفش چرمي ايتاليايي و سماور روسي و چيني فرانسوي و قماش پشمي لهستاني و آلات بلوري و فلزي اتريشي و روسي و خلاصه هر محصول ساخت خارج، خاص اقليت متمكن يا افراد متجدد و طبقه درباري و امثال آن بود و بس.»

مقام معظم رهبري سال 1391 را سال توليد ملي؛ حمايت از كار و سرمايه ايراني نامگذاري كردند. ايشان در پيام نوروزي خود تصريح كردند: «اگر به توفيق الهي و با اراده و عزم راسخِ ملت و با تلاش مسئولان، ما بتوانيم مسئله ي توليد داخلي را، آنچنان كه شايسته ي آن است، رونق ببخشيم و پيش ببريم، بدون ترديد بخش عمده اي از تلاشهاي دشمن ناكام خواهد ماند.» 

ايشان همچنين در جمع زوار بارگاه رضوي (ع) با بيان اينكه برخي توليدات داخلي به خاطر فرهنگ غلط با مارك خارجي به فروش مي رسد اما اين مسئله به ضرر كشور است فرمودند: «مردم عزيز با همت و اراده خود، اين فرهنگ غلط را اصلاح كنند كه اين خود، نوعي جهاد اقتصادي است.»
حمايت از توليد ملي و مصرف كالاهاي داخلي، يكي از اساسي ترين روش هاي مقابله با نفوذ و استعمار دشمنان و تحريم هاي اقتصادي است كه موجب تقويت و شكوفايي اقتصاد ملي نيز مي گردد. علما و مفاخر ايران به ويژه در دوران معاصر، با پي بردن به فعاليت هاي استعماري دشمنان اسلام در زمينه اقتصادي، اقدامات ارزشمندي را نسبت به تقويت اقتصاد داخلي و حمايت از توليد ملي و تحريم كالاهاي خارجي انجام دادند وراه را بر روي نفوذ بيگانگان بستند كه نمونه هاي فراواني از اين موارد در تاريخ ذكر شده است.
درباره كريم خان زند نقل شده است كه با وجود اهداي ظروف چيني از سوي نمايندگان انگلستان به او، كريم خان از همان ظروف مسي ساخت داخل كشور براي خوردن غذا استفاده مي كرد. روزي يكي از بازرگانان به او گفت لايق خان اين گونه ظروف چيني است، نه ظروف مسي. كريم خان زند با شنيدن اين حرف بشقاب چيني را بر زمين زد و بشقاب تكه تكه شد. آن گاه بشقاب مس كاشان را خواست و بر زمين زد. بشقاب سالم ماند و كريم خان گفت: «سلاح مردم ايران اين است و بايد با همين ظروف مسي آشنا و به ساخته هاي كشور خود خرسند باشند تا تهيدست و درويش نشوند.»